آشنایی با ساختار رنگزاها

مواد رنگزا را می توان به دو طریق مختلف طبقه بندی کرد:

طبقه بندی مواد رنگزا بر طبق ساختارشیمیایی : این طبقه بندی ، ساختار شیمیایی ماده رنگزا را از نظر گروههای کروموفوریک بررسی می کند.

طبقه بندی مواد رنگزا بر طبق کاربرد: این طبقه بندی ، روش های رنگرزی و محدوده کاربردشان را بر حسب نوع لیف بررسی وتحلیل می نماید.

اگر کل زمینه مواد رنگزا از لحاظ فنی ارزیابی شوند چنین نتیجه گرفته خواهد شد که این دو طبقه با یکدیگر تداخل پیدا میکنند، بدین معنی که به ندرت اتفاق می افتد که یک ماده رنگرزی با یک طبقه بندی برطبق ساختارشیمیایی فقط در یک طبقه بندی بر طبق کاربردی قرار گیرد وبالعکس.به همین صورت،بعضی از طبقه بندی های کاربردی را میتوان برای دو یا چند کالا به کار برد، در صورتی که مواد رنگرزی دیگر ، مخصوص یک کالای بخصوص هستند

طبقه بندی مواد رنگزا بر طبق ساختار شیمیایی

مواد رنگزا بر طبق ساختار شیمیایی به گروههای مواد رنگزای آزو،آنتراکینون،خمی،ایندیگویید،آریل کربونیوم،پلی متین،فتالوسیانین، نیترو،نیتروزو و دیگر مواد رنگزایی که در هیچیک از طبقه های فوق نمی گنجد(موادرنگزای متفرقه) تقسیم بندی شده است.

مواد رنگزای آزو

مواد رنگزای آزو از لحاظ تجارتی مهمترین طبقه از مواد رنگزا هستند که تقریبا بیش از ۵۰% کل مجموع مواد رنگزای تولید شده در جهان را تشکیل میدهند.همچنین بیشترین تعداد از مواد رنگزای مطالعه شده و بیشترین حجم از مقالات مربوط به این طبقه می باشد.به دو دلیل آنها دارای اهمیت ویژه ای هستند. اول اینکه دارای قدرت رنگی زیادی هستند( قدرت رنگی مواد رنگزای آزو حدود دو برابر بیشتر از مواد رنگزای آنتراکینون است.) دوم اینکه آنها از مواد واسطه ای ساخته می شوند که به آسانی تهیه می شوند وبخصوص که دامنه وسیع این مواد واسطه سبب می گردد که فام های متنوع رنگ ایجاد شوند.

مواد رنگزای آنتراکینون

مواد رنگزای آنتراکینونی بعد از مواد رنگزای آزو مهمترین طبقه از مواد رنگزا را تشکیل می دهند. در مقایسه با مواد رنگزای آزو که هیچ همتای طبیعی ندارند ، کروموژن (Chromogen)  همه مواد رنگزای قرمز طبیعی مهم براساس بنیان آنتراکینون می باشد.در واقع این دسته از مواد رنگزا به خاطر خواص ثباتی خوبشان بخصوص ثبات در برابر نور مشهور گردیده اند. دلیل اساسی این که مواد رنگزای آنتراکینونی از نظر تجارتی کمتر گسترش یافته اند، ارزانی قیمت وسادگی سنتزمواد رنگزای آزو بوده است. دو عامل سبب شده است تا مواد رنگزای آزو نسبت به مواد رنگزای آنتراکینونی برتری داشته باشند. این دو عامل عبارتند از :

عامل اول که مهمتر است قدرت رنگی بیشتر مواد رنگزای آزو نسبت به مواد رنگزای آنتراکینونی می باشد.(قدرت رنگی مواد رنگزای آنتراکینونی معمولا نصف قدرت رنگی مواد رنگزای آزو است.)

عامل دوم کم بودن تنوع لازم در سنتز مواد رنگزای آنتراکینون نسبت به مواد رنگزای آزو می باشد.

مواد رنگزای خمی

مواد رنگزایی خمی به مواد رنگزایی از هر طبقه شیمیایی گفته می شود که به وسیله فرآیند احیا و حل شدن ماده رنگزا (vatting)  برروی الیاف به کاربرده شوند. آنها دارای گروههای (keto) بوده وغیر قابل حل درآب می باشند. مواد رنگزای خمی را نمی توان به طورمستقیم جهت رنگرزی استفاده کرد زیرا حالت غیرمحلول ، آنها نسبت به الیاف افینیته ندارد ولی اگر در یک محلول قلیایی مانند سود که حاوی یک ماده احیاکننده مناسب نظیر هیدروسولفیت سدیم است قرار گیرند ، ترکیب لوکو(Leuco)  بی رنگ قابل حل در آب تولید شده که نسبت به الیاف سلولزی افینیته دارد. پارچه های رنگرزی شده در معرض هوا قرار داده می شوند تا حالت لوکو اکسیده وبه صورت حبس شده در داخل الیاف ، به حالت غیرقابل حل در آید.از این رو مواد رنگزای خمی عموما ثبات عالی در برابر عملیات شستشو دارند.

مواد رنگزای ایندیگوئید

مواد رنگزای ایندیگوئید به وسیله یک فرآیند وتینگ (vatting) بر روی الیاف به کار برده می شوند. آنها از لحاظ تاریخی دارای اهمیت ویژه ای هستند ، زیرا نیل خودش ومشتق ۶و´۶ دی بروموی آنکه ارغوانی باستان باشد از قدیمی ترین مواد رنگزای شناخته شده می باشند.امروزه نیل یکی از مهمترین ماده رنگزای طبیعی هنوزهم در رنگرزی کالای نساجی به کار میرود (اگرچه به صورت مصنوعی تولید می شود).نیل بر روی پارچه های سلولزی رنگ آبی می دهد و خواص ثباتی عالی دارد.

مواد رنگزا آریل کربونیوم

از لحاظ ساختمانی مواد رنگزای دی وتری آریل کربونیوم مشابه مواد رنگزای سیانین می باشند ودرخشندگی استثنایی ، قدرت رنگی زیاد و ثبات نوری پایین دارند.این نوع از مواد رنگزا همه درجات رنگ محدوده های زرد ، قرمز ،آبی ، سبزرادربرمی گیرند.

مواد رنگزای با ارزش در طبقه دی وتری آریل کربونیوم همگی دارای ساختار بازیک هستند.

مواد رنگزای پلی متین

مواد رنگزای پلی متین ساختمانهی متفاوت و گسترده ای را در برمی گیرند.آنها به سه گروه فرعی کاربردی تقسیم میشوند که عبارتند از :

مواد رنگزای کاتیونیک

مواد رنگزای انیونیک

مواد رنگزای خنثی

به طور کلی مواد رنگزای پلی متین به عنوان مواد حساس به نوردر فرآیندهای فتوگرافیک (Photographic)  بیشتر مهم هستند تا به عنوان مواد رنگزای نساجی.دلیل اصلی براین مدعا ثبات نوری نسبتا ضعیف آنهاست با این حال بعضی از پلی متین های سنتز شده به عنوان مواد رنگزای نساجی نیز بکار می روند.

مواد رنگزای فتالوسیانین

در سال ۱۹۲۷در اثر حرارت دادن ارتو- دی برمو بنزن با مس I سیانید در پیریدین تا۲۰۰° موفق به تولید ماده رنگزایی (پیگمنتی) بارنگ آبی تیره شدند.فتالوسیانین ها گروه مهمی از مواد رنگزا با رنگهایی مختلف از آبی عمیق تا سبز- زرد را شامل می شوند.

فتالوسیانین مس مهمترین فتالوسیانین فلزی است ، که رنگ آبی تیره دارد. این ماده محدوده قرمز وزرد طیف نور مرئی را کاملا جذب می کند.فتالوسیانین مس بطور غیرمعمولی به حرارت وموادشیمیایی مقاوم است.

فام فتالوسیانین تابعی از فرم کریستالی آنها واز فلز مربوطه است فتالوسیانین سرب فام سبز – زرد دارد.حال آنکه منگنات و کبالت ومس ونیکل آبی رنگ هستند.

کبالت فتالوسیانین که به میزان کم سولفونه شده باشد بعنوان رنگینه خمی به کار برده می شود.از فتالوسیانین ها می توان رنگینه گوگردی نیز تولیدنمود(مرکاپتوفتالوسیانین ها )

همچنین فتالوسیانین پلی سولفونیک اسیدها را میتوان به رنگینه های راکتیو محلول در آب نیز تبدیل نمود.

موادرنگزای نیترو ونیتروزو

گرچه هیچ یک از مواد رنگزای نیترو از لحاظ تجارتی خیلی مهم نیستند، اما بعضی از آنها دارای ساختمان بسیار ساده ای هستند.این دسته از مواد رنگزا عموما در رنگرزی و چاپ کالاهای کتانی به همراه دندانه (بیشتر آهن)به کار برده می شوند.

مواد رنگزا متفرقه

بعضی از مواد رنگزا وجود دارند که در هیچ یک از هشت طبقه مواد رنگزا ذکر شده نمی گنجد.این مواد رنگزا عمدتا کم تعداد هستند واز لحاظ تجارتی نسبت به دیگرطبقات موادرنگزا اهمیت کمتری دارند.این دسته از مواد رنگزا شامل نفتل لاکتام ها ، کومارین ها، تری فن دی اکسازین ها، فرمازانها و مواد رنگزای گوگردی که ساختمانشان هنوز مبهم است می باشد.

طبقه بندی مواد رنگزا بر طبق نوع کاربرد

طبقه بندی مواد رنگزا همانطور که در کتاب مرجع رنگ (Colour index) ثبت شده به جز یک مورد بر حسب نوع کاربرد تنظیم شده است. موادرنگزای مصرفی در نساجی به دوگروه اصلی وهر گروه به چند شاخه فرعی تقسیم شده است. منظور از این تقسیم بندی این است که روی خصوصیات ویژه معین ومتداول در ارتباط با عملکرد عمومی رنگرزی وثبات دربرابر عملیات تری رنگرزی ها تاکید شود.

مواد رنگزای اول

تمامی مواد رنگزا دراین گروه در آب محلول هستند یه جز مواد رنگرزی دیسپرس که خیلی جزیی محلول می باشند. مواد رنگرزی به وسیله یک فرآیند برگشت پذیراز یک محلول مایع جذب لیف می شوند.لازم به توضیح است که سهولت جذب وبرگشت پذیری هریک از این دسته از مواد رنگرزی با یکدیگر متفاوت است.قابلیت برگشت پذیری ماده رنگرزی یکنواخت تری تبدیل نمود، واین موضوع بخصوص در رنگرزی پشم با مواد رنگرزی اسیدی معین، رنگرزی الیاف سلولزی با مواد رنگرزی مستقیم و رنگرزی الیاف استاتهای سلولزوالیاف پلیمر مصنوعی با مواد رنگرزی دیسپرس دارای اهمیت است.دوم اینکه امکان دارد مقداری از ماده رنگرزی در طی عملیات تری یا شستشوی بعدازرنگرزی از کالا جدا گردد،که این بدان معنا است که طبقات مواد رنگرزی گروه یک نمی تواند حداکثر ثبات را درمقابل عملیات تری داشته باشند.

مواد رنگرزی دیسپرس در حرارت نسبتا پایین تبخیرمیشوند وبه شدت جذب الیاف استاتهای سلولزوپلیمرهای مصنوعی می گردند همانطوری که جذب ماده رنگرزی ازیک محیط مائی مرحله ای برگشت پذیر می باشد، ماده رنگرزی می تواند از محیط رنگرزی وچاپ تصعید شده ودوباره جذب قسمتهای دیگر شده وباعث لکه گذاری گردد.

طبقات مواد رنگرزی در این گروه عبارتند از : مواد رنگرزی اسیدی ، مواد رنگرزی مستقیم ، مواد رنگرزی بازیک ومواد رنگرزی دیسپرس که هریک بطور مختصر شرح داده می شوند.

مواد رنگرزی اسیدی (Acid dyes)

از آنجایی که عموما این دسته از مواد رنگرزی از طریق یک حمام شامل اسیدهای معدنی یا آلی رنگرزی می شوند و همه آنها نمک های سدیم اسیدهای آلی هستند وجزء رنگی فعال به صورت آنیون است ، نام اسیدی گرفته اند. بیشترمواد رنگرزی اسیدی نمکهای اسید سولفونیک هستند،اما چندتایی وجود دارند که شامل گروههای کربوکسیل می باشند.رنگرزی اسیدی به لحاظ داشتن جاذبه و تمایل ذاتی (افینیته) نسبت به الیاف پروتئینی مشخص شده اند ولی برای رنگرزی نایلون نیز به کار می روند.گرچه ساختار شیمیایی مشابهی با مواد رنگرزی مستقیم دارند اما بسیاری از آنها نسبت به الیاف سلولزی افینیته ندارند.

وزن مولکولی مواد رنگزای اسیدی بین ۳۰۰ تا ۸۰۰ می باشد. معمولا آنهایی که وزن مولکولی کوچکتری دارند قابلیت مهاجرت یونی خوبی داشته بنابراین حصول رنگرزی یکنواخت آسانتراست.مواد رنگزای اسیدی که دارای وزن مولکولی بالایی هستند قابلیت مهاجرت خوبی ندارند، درنتیجه اگر به هنگام رنگرزی کنترل ودقت کافی نشود نتیجه رنگرزی نایکنواخت خواهد بود.

به طورکلی مواد رنگزای اسیدی متال کمپلکس نیز شامل این طبقه بوده وغالبا به طور جداگانه مورد بررسی قرار می گیرند.

مواد رنگرزی مستقیم (Direct Dyes)

مواد رنگرزی مستقیم به وسیله کمیته لغات و تعاریف انجمن رنگرزان ونقاشان به این صورت که آنها مواد رنگرزی آنیونیک هستند و وقتی که در یک حمام آبی حاوی الکترولیت به کاربرده شوند نسبت به الیاف سلولزی تمایل و جاذبه نشان می دهند، تعریف شده است. به خاطر اینکه مواد رنگرزی مستقیم به طور نرمال به وسیله یک فرآیند تک مرحله ای در یک محلول خنثی یا کمی قلیایی که به آن کلریدسدیم یا سولفات سدیم اضافه شده است به کار میروند ، ساده ترین روش رنگرزی الیاف سلولزی را فراهم ساخته اند.با اصلاح ساختمان آنها ومعرفی ساختمانهای جدید مانند کمپلکس مس مواد رنگزای آزو،مواد رنگزای دی اکسازین ومواد رنگزا بر بنیان غتالوسیانین ثبات نوری آنها افزایش یافته است.افزایش ثبات در برابر عملیات تری به عواملی چون افزایش تمایل وجاذبه ماده رنگرزی نسبت به لیف و کاهش حرکت آن در داخل الیاف با افزایش اندازه مولکولی وابسته است، اما افزایش اندازه مولکولی ماده رنگرزی بر روی خواص رنگرزی تاثیر منفی می گذارد.به همین جهت این روش از اهمیت چندانی برخوردار نیست.معمولا برای افزایش ثبات دربرابر عملیات تری ،اندازه مولکولی ماده رنگرزی را بعد از عملیات رنگرزی بر روی الیاف به وسیله عملیات بعدی مناسب افزایش می دهند.

مواد رنگرزی بازیک

یک ماده رنگرزی بازیک برطبق تعریف انجمن رنگرزان یک ماده رنگرزی کاتیونیک است که به طور ذاتی نسبت به انواع اسیدی الیاف اکریلیک و پنبه دندانه شده با تانن تمایل به جذب دارد.مواد رنگرزی بازیک در محلول آبی یونیزه شده وکاتیون رنگی می دهند.از خواص برجسته آنها درخشندگی زیاد می باشد اما ثبات نوری ضعیفی دارند وبخاطر همین مسئله این دسته از مواد رنگرزی تا قبل از پیدایش الیاف اکریلیک کاربرد چندانی نداشته اند.ولی ثبات نوری خوب وقابلیت جذب خوب آنها نسبت به الیاف اکریلیک که باعث رنگرزی های عمیق با ثبات شستشویی خوب گردید،موجب شد تا دوباره این دسته از مواد رنگرزی مورد توجه قرار گیرند.

مواد رنگرزی دیسپرس

این طبقه از مواد رنگرزی تحت نامهای متفاوت از قبیل مواد رنگرزی استات،مواد رنگرزی دیسپرس شده استات،مواد رنگرزی دیسپرسیون ومواد رنگرزی دیسپرسول شناخته شده اند. هم اکنون نام عمومی پذیرفته شده آن مواد رنگرزی دیسپرس است که در سال ۱۹۵۱ معرفی شد.

بنابه تعریف،یک ماده رنگرزی دیسپرس اساسا ماده رنگرزیی است غیرمحلول درآب که نسبت به الیاف غیر آبدوست مثل استات سلولز افینیته دارد، ومعمولا در یک محیط های دیسپرس شده یکنواخت به کار میرود.با اینکه مواد رنگرزی دیسپرس اساسا غیر قابل حل در آب هستند، اما به مقدار خیلی کم درآب حل می شوند.درجه حلالیت ماده رنگرزی بر خواص رنگرزی ویکنواختی آن اثر میگذارد.میزان حلالیت ماده رنگرزی و سرعت رنگرزی ممکن است بوسیله به کار بردن مواد دیسپرس کننده تغییر پیدا کند.اکثر مواد دیسپرس کننده آنیونیک هستند ، اما بعضی از مواد فعال سطحی به کار رفته که مخصوصا حلالیت ماده رنگرزی و یکنواختی آنها را بیشتر میکند غیریونی هستند.

باید متذکر گردید هنگامی که رنگرزی در محیط مایع انجام میشود، ماده رنگرزی به صورت معلق بوده وحداقل در مرحله شروع فرآیند رنگرزی انتقال ماده رنگرزی از محیط خیلی رقیق محلول ماده رنگرزی صورت می پذیرد، و این عمل با انحلال مجدد ذرات معلق ماده رنگرزی به طور مداوم ادامه می یابد.

الیاف مصنوعی(بشرساخت) جدیدتر مثل نایلون ، تری استات ، پلی استرها و اکریلیکها از استات هیدروفوبیک تر هستند. بنابراین رنگرزی آنها با مواد رنگرزی استات مشکل بود.با اینکه بعضی از مواد رنگرزی استات برای رنگرزی الیاف مصنوعی ذکر شده در بالا قابل استفاده می باشند ، ولی تکنیک های جدید رنگرزی در درجه حرارتهای بالا یا در حضور مواد متورم کننده یا کریرها پیدا شده اند.در جستجو برای خواص ثباتی بهتر درخواست شده برای الیاف جدید، دامنه مواد رنگرزی دیسپرس قابل استفاده به تدریج افزایش یافته است، که بیشتر آنها مربوط به مواد رنگرزی دیسپرس جهت رنگرزی الیاف پلی استر می باشد.

مواد رنگزای گروه دوم

ویژگی تمامی مواد رنگرزی این گروه این است که در مقابل عملیات تری ثبات خوبی دارند، بنابراین در جایی که حداکثر ثبات در مقابل عملیات تری مورد احتیاج است گروه دوم برگروه اول ترجیح داده می شود. مواد رنگرزی موجود در گروه دوم به گروههای دیگری تقسیم می شوند که هریک از آنها به طور مختصر شرح داده می شوند :

A)  در مورد اکثر موادرنگرزی دراین طبقه می توان گفت که درنهایت به صورت ذرات بزرگ (Large Particles) غیرمحلول در آب بر روی الیاف ایجاد میشوند، در نتیجه در برابر عملیات تری ثبات بالایی دارند.مواد رنگرزی موجود در این طبقه عبارتند از :

مواد رنگرزی گوگردی

این محصولات با قیمت نسبتا کم ممکن است در رنگرزی ثبات خوبی در برابر شستشو به وجود آورند.به علت نقطه ضعفی که از لحاظ تثبیت (فیکسه شدن) روی کالا دارند،عموما طیف کاملی از رنگهای مختلف را تامین نمی کنندو تنها یک مورد استثنایی، سیاه گوگردی است.این دسته از مواد رنگرزی از طریق احیا ومحلول شدن با سولفید سدیم قابل استفاده هستند و در آب نامحلول می باشند. مواد رنگرزی گوگردی قدیمی ، گوگردی لوکو، گوگردی محلول و گوگردی تراکمی یز در این گروه جای می گیرند.

مواد رنگرزی خمی

این دسته از مواد رنگرزی دارای گروههای کتوC=O هستند ودرآب محلول نیستند ولی اگر در یک محلول قلیایی حاوی یک ماده احیاکننده نظیرهیدروسولفیت سدیم قرار گیرند ترکیب لوکو قابل حل آنها در آب تولید می شود.حالتی از ماده رنگرزی که می تواند لیف را رنگرزی کند نمک سدیم ترکیب لوکو است.برای اینکه ماده رنگرزی به حالت اولیه خودش تبدیل شود لازم است که آن را در یک محیط اکسیدکننده عمل نمایند.ایندیگو یک ماده رنگرزی خمی است و مشتقات آن که حاوی گوگرد هستند، مواد رنگرزی خمی تیوایندیگوئید نامیده می شوند. سایر مواد رنگرزی خمی که تعدادشان بیشتر است مواد رنگرزی خمی آنتراکینونی نامیده می شوند.این گروه شامل موادرنگرزی خمی وخمی محلول می باشد.

اجزا آروماتیک و ترکیبات آن

این نام به طبقه ای از مواد رنگرزی اطلاق می شود که کاربرد آنها براساس تشکیل ترکیب آزو رنگی غیرمحلول در داخل لیف می باشد.این مواد رنگرزی از ترکیب دو جزء یکی جزء آزو ودیگری جزء کوپلینگ تشکیل می شوند.که این دو جزء به طور جداگانه بر روی کالا منتقل گشته وبایکدیگر ترکیب می شوند.

مواد رنگرزی اینگرین

این نام به گروه کوچکی از مواد رنگرزی اطلاق میگردد که تقریبا همه آنها بر پایه فتالوسیانین می باشند وتحت شرایط کاربردی ویژه ای مواد رنگرزی غیرمحلول در داخل لیف تشکیل می دهند.

مواد رنگرزی اکسیداسیون

اینها گروه کوچکی از مواد رنگرزی هستند که فقط یک نوع آن در رنگ کردن کالای نساجی وبه ویژه چاپ دارای اهمیت می باشد.این مواد رنگرزی در اثراکسیداسیون شیمیایی به مواد رنگرزی غیر قابل حل درلیف تبدیل می شوند،به این علت آنها را مواد رنگرزی اکسیداسیون نیز می نامند.یکی از مواد رنگرزی اکسیداسیون قدیمی ، آنیلین سیاه می باشد.

B) مواد رنگرزی راکتیو (Reactive dyes)

در جستجو برای یافتن مواد رنگرزی که بتوانند به طریقه شیمیایی با الیاف پیوند کووالانسی برقرار کنند منجربه تولید مواد رنگرزی راکتیو شد.اولین محصول تجارتی این مواد رنگرزی در سال ۱۹۵۶ توسط کارخانه ICI به بازار عرضه شد.در فرآیند رنگ کردن ماده رنگرزی ابتدا توسط لیف جذب گردیده وسپس واکنش جانشینی ویا اضافی بین سیستم راکتیو (فعال) در مولکول ماده رنگرزی ویک گروه مناسب در مولکول الیاف مثل گروههای هیدروکسیل یونیزه شده در الیاف سلولزی انجام می دهد.

مواد رنگرزی راکتیو هم اکنون از اهمیت قابل توجهی برای رنگرزی الیاف سلولزی،به تنهایی ویا در مخلوط با دیگر الیاف برخوردار دارند، آنها همچنین برای رنگرزی الیاف پشمی وابریشمی نیزبه کار می روند.گروه کوچکی از مواد رنگرزی دیسپرس راکتیو به نام پروسینیل (Procinyl)  ساخت ICI قابل استفاده برای رنگرزی نایلونها هستند.

ساختمان کلی مواد رنگرزی راکتیو به صورت D-B-RG می باشد که در آن D کروموژن که معمولا بنیان آزو ، آنتراکینون یا فتالوسیانین است. ثبات در برابر نور و عملیات شیمیایی مانند دیگر طبقات مواد رنگرزی به وسیله پایداری کروموژن تعیین می شود. عموما سیستم راکتیو (RG) به کروموژن (D)به وسیله یک گروه اتصال دهنده (B) متصل می گردد. راکتیویتی و دیگرخواص رنگرزی مواد رنگرزی راکتیو به وسیله گروه اتصال دهنده و بیشتر به وسیله دیگراستخلافات متصل به سیستم راکتیو بستگی دارد. میزان حلالیت آنها در آب عموما به گروههای اسید سولفونیک متصل شده به کروموژن و یا بعضی اوقات به سیستم فعال مربوط می شود.

C) مواد رنگرزی کرمی(مواد رنگرزی دندانه ای)

در کتاب مرجع رنگ (Colour index) لغت مواد رنگرزی دندانه ای به صورت« مواد رنگرزیی که با دندانه های فلزی روی الیاف به کار می روند » تعریف شده است. گرچه لغت مواد رنگرزی دندانه ای دارای قدمت طولانی تر است ولی از آنجایی که مهمترین دندانه های به کار برده شده ترکیبات کروم هستند به آنها مواد رنگرزی کرومی نیز می گویند. مواد رنگرزیی که توسط سازندگان تحت عنوان مواد رنگرزی دندانه ای (Mordant dyes)، مواد رنگرزی کرومی (Chrome dyes)، مواد رنگرزی متاکروم

 (Metachrome dyes)، مواد رنگرزی افتر کرومی (Afterchrome dyes) و رنگهای چاپ کرومی

 (chrome printing colours) فرخته می شوند در این طبقه جای دارند.اما این طبقه شامل مواد رنگرزی بازیک که برروی پنبه دندانه داده شده با تانن-آنتی موان به کار میروند نمیشوند.همچنین مواد رنگرزی متال کمپلکس در این طبقه قرار نمی گیرند.

D) پیگمنتها

اساس کاربرد پیگمنتها برای رنگ کردن الیاف نساجی کاملا با طبقات مواد رنگرزی ذکر شده تا اینجا متفاوت است.در گروههای فوق نفوذ مولکول ماده رنگرزی به داخل لیف یک مرحله اساسی فرآیند رنگرزی می باشد.پیگمنتها چون از نظر فیزیکی دارای ذرات درشت غیرمحلول در آب می باشند، بنابراین آنها را نمیتوان در هر مرحله ای از فرآیند نساجی به داخل لیف وارد کرد،به هرحال پیگمنتها را می توان در طی تولید الیاف با مواد تشکیل دهنده الیاف که به صورت پلیمر می باشد، قبل از عمل ریسندگی که منجر به تشکیل فیلامنتها می گردد مخلوط نمود.چنین فرآیندی را رنگ کردن توده پلیمری

 (Mass-Pigment)  می نامند. ذرات پیگمنت غیر قابل حل در داخل لیف محاط می شوند وبه خاطر اندازه وبی اثر بودنشان فرآیند رنگ کردن برگشت پذیر نبوده و بدین جهت کالای رنگ شده ثبات شستشویی بالایی خواهد داشت.این روش به رنگ کردن الیاف مصنوعی محدود شده است.

کالای نساجی را می توان به وسیله پیوند پیگمنتها با سطح الیاف یا فیلامنتها نیز رنگرزی نمود.در طی فرآیند رنگ کردن یک فیلم شفاف رزین که ذرات پیگمنت درآن پراکنده شده اند دور الیاف و فیلامنتها تشکیل می شود.کالاهای رنگ شده به خاطر استحکام پیوند بین بیندر فیلم ولیف دارای ثبات خوبی در برابر عملیات تری می باشند.