پیگمنت چیست

واژه pigment (رنگدانه) از واژه یونانی pingere به معنای رنگ کردن گرفته شده است و در اصل به مواد جامدی اطلاق می شود که به فاز مایع رنگ اضافه شده و به آن قوام، قدرت پوشانندگی و ظاهر مناسب می دهد. این توصیف برای مقاصد مشابه در سایر رشته ها نیز به کار برده می شود. افزودن بر آن همین واژه برای توصیف موضوع رنگ کنندگی در عالم حیوانات و سبزیجات به کار گرفته می شود که باعث اشتباه می گردد. ما در این فصل تنها به تشریح رنگدانه های مصرفی در کاربردهای صنعتی خواهیم پرداخت.

از دیدگاه صنعتی، یک رنگدانه ماده جامد بسیار ریز سفید، سیاه و رنگینی است که مهم ترین کاربرد آن رنگین کردن و یا بهبود ظاهر فاز مایع رنگی است که در آن به کار می رود. اختلاط رنگدانه و فاز مایع رنگ همیشه یک اختلاط فیزیکی است و این ویژگی پیگمنت را از رنگینه (dyestuff) متمایز می کند. پیگمنت ها و رنگینه ها اغلب از واحدهای ساختاری و بنیادی یکسان حاصل شده اند و معیاری که آنها را جدا می سازد این است که رنگینه ها بر خلاف رنگدانه ها در فاز مایع رنگ حل شده و یکنواخت می شود.

از لحاظ تاریخی، مواد رنگین کننده آلی گیاهان و حیواناتی که قرنها شناخته شده و به کار می رفتند استخراج شدند مثلا ً آبی را از بوته نیل، قرمز را از ریشه روناس، زرشکی را از حشره ای موسوم به کوشنیل و سیاه را از کنده درخت استخراج کردند. رنگهای آلی سنتزی از کشف ارغوانی پرکین در سال 1856 ناشی شده اند. کشف رنگینه های دیگر به سرعت ادامه یافت و در سال 1885 اولین پیگمنت واقعی، «قرمز پارا» معرفی شد. پس ازز سپری شدن چندین دهه، هزاران رنگ تهیه شد، اما تعداد کمی از آنها امروزه اهمیت صنعتی و تجاری دارند.

طبقه بندی پیگمنت ها

به دلیل وجود تعداد زیادی پیگمنت و مواد رنگی داشتن سیستم طبقه بندی ضروری است. مانند سیستم شاخص رنگ که توسط انجمن تولیدکنندگان رنگ و نقاشان انگلیستان و انجمن نقاشان و شیمیدانان نساجی آمریکا ارائه شد. به کمک شاخص رنگ (C.I.)، هر نوع محصول تجاری با اسامی ژنریک (C.I.) طبقه بندی می شود به طوری که نوع محصول را توصیف می کند. اسامی ژنریک تشکیل شده اند:

الف) نام گروه مورد استفاده (مثلا ً رنگدانه، رنگینه اسیدی، رنگینه بازی، حلال رنگینه)

ب) عنوان رنگ (زرد، نارنجی، قرمز، بنفش، آبی، سبز، قهوه ای، سیاه و سفید و فلزی)

ج) و یک شماره ( در یک گروه و با عنوان رنگ مشابه، شماره های یکسان، نشان می دهند که محصولات دارای ترکیب شیمیایی مشابه هستند).

مثلا ً تمام محصولاتی که با عنوان C.I رنگدانه قرمز 3 نام گذاری شده اند از نوع رنگدانه قرمز تولوئیدین هستند. به علاوه، ترکیب شیمیایی محصولات با یک عدد پنج رقمی به نام عدد ساختاری C.I. مشخص می شود مثلا ً عدد پنج رقمی 12120 نشان دهنده 2-نیترو-p-تولوئیدین جغت شده با 2 نفتول با فرمول شیمیایی 2- نفتالنون  1-](4متیل- 2نیتروفنیل) آزو[ C₁₇H₁₃N₃O₃ است. اعداد پنج رقمی با شماره 10000 آغاز و به شماره 78000 خاتمه می یابند. برای هر کدام، فرمول شیمیایی مربوطه در جلد مربوط به فرمولها آورده شده است:

همچنین شاخص رنگ، فهرست محصولات تجاری را که همگی با اسامی ژنریک طبقه بندی شده اند عرضه می کند. در این فهرست بیش از 700 نوع پیگمنت مختلف با 5000 نام تجاری گوناگون آورده شده است. بیشتر رنگدانه ها فقط یک یا دو نام تجاری دارند و پیگمنت های دیگری مثل فتالوسیانین آبی که به وسیله تولیدکنندگان متعددی تهیه می شوند با بیش از صد نام تجاری در دسترس هستند.